Muzeum a pamięć / forma, produkcja, miejsce

OD REDAKCJI

W muzeum, niczym w zwierciadle, odbijają się przemiany kulturowe, do- konujące się w danym państwie, kraju, społeczności. Jest ono, podobnie jak kolekcja, „współrozciągłe” z człowiekiem w czasie i przestrzeni1 – miejscu o właściwym sobie kontekście politycznym, społecznym czy ekono- micznym. Kwestie te istotne były już w chwili powstania nowoczesnego, bazującego na myśli oświeceniowej muzeum, i obecnie nie straciły na ak- tualności. Wskazywał na nie francuski filozof, architekt, archeolog, a także krytyk Antoine-Chrysostome Quatremère de Quincy, sugerując, że „Kraj sam jest muzeum”2. Historyk sztuki i muzealnik Germain Bazin dzieje tej instytucji postrzegał jako ewolucję dwóch konceptów – Muzeum i Czasu3, natomiast Donald Preziosi interpretuje muzeum jako miejsce wzbudzania i kształtowania „społeczno-historycznych tęsknot”4. Wśród rozważań na te- mat istoty muzeum podobnych głosów znaleźć można wiele, niezależnie od kraju, czasu czy zainteresowań autorów. Jest tak ponieważ na obraz mu- zeum, jego formę i zakres działalności składają się trzy aspekty – człowiek, jako twórca i odbiorca narracji muzealnej, czas postrzegany jako bohater tej narracji ale i element porządkujący, a także miejsce, które rzutuje na możli- wości jakimi muzeum dysponuje w czasie swego „bardzo długiego trwania”.

Wspomniane elementy miały decydujący wpływ na ukształtowanie mu- zeum jako instytucji pamięci, współodpowiedzialnej za budowanie lokalnej i narodowej tożsamości. Muzeum, jako instytucja publiczna stanowi bowiem swego rodzaju reprezentację kultury danej społeczności i podlega trans- formacji zgodnie z wizją realizowaną przez kolejne pokolenia5. Związek narodu z państwem, tak istotny dla kształtowania publicznych struktur mu- zealnych, w wielonarodowych krajach Europy Środkowej wymagał nieco innych rozwiązań niż te stosowane na zachodzie kontynentu. W przypadku instytucji polskich lub znajdujących się na terenie dawnej Rzeczypospoli- tej, konieczne stało się w pierwszym rzędzie wypracowanie konceptu(ów)

1 K. Pomian, Zbieracze i osobliwości. Paryż-Wenecja XVI-XVIII wiek, [1987] tłum. A. Pieńkos, Gdańsk 2012, s. 12.
2 Uwaga ta odnosiła się do grabieży przez Napoleona zabytków rzymskich i lokali- zacji ich w Luwrze, muzeum „uniwersalnym”, J. Clair, Kryzys muzeów [2007], Gdańsk 2009, s. 57.

3 G. Bazin, The Museum Age, tłum. J. van Nuis Cahill, Brussel 1968, s. 5.
4 D. Preziosi, Mózg ciała ziemi. Muzea i ramowanie modernizmu, tłum. K. Kolenda [w:] M. Hussakowska, E.M. Tatar (red.), Display. Strategie wystawiania, Kraków 2012, s. 23.
5 T. Bennett, The Birth of the Museum. History, Theory, Politics, London 1995, s. 6–7.

9

10

pamięci, a następnie wpisanie go (ich) w ramy muzealnego dyskursu6. Obok przesłanek patrymonialnych, tak istotnych dla formowania i pielęgnowania polskiej tożsamości zagrożonej przez antypolską politykę zaborców, obec- ne były jednak wątki mnemoniczne, odwołujące się do tradycji nowożytne- go kolekcjonerstwa i potrzeby rozwijania wiedzy i wrażliwości estetycznej7. Analizując zatem wczesne instytucje muzealne i towarzyszące im procesy warto pamiętać o wieloaspektowej i zmiennej, chociaż nie wykluczającej sięperspektywie, która towarzyszyła twórcom tych instytucji.

Pamięć o muzeach powstałych do 1918 roku, kulisach ich tworzenia i działalności jest nadal zbyt mało obecna we współczesnym, polskim dyskursie muzealnym. Dosyć późno chronologiczna i linearna narracja, formowana w XIX wieku i przekształcana w kolejnych epokach ponownie stała się przedmiotem refleksji teoretyków i praktyków muzeologii. Do- konująca się obecnie krytyczna analiza muzeów jest, jak pisze Preziosi, „analizą dziejów obramowania – praktyk, procesów i technologii ramy, a także jednocześnie tego wszystkiego, co stara się zacierać efekt ramy”8. W nurt ten wpisuje się również niniejsza publikacja. Jej źródłem stały siębadania nad rolą wczesnych muzeów, zarówno założeń protomuzealnych, publicznych i prywatnych muzeów, jak też kolekcji prywatnych funkcjo- nujących w sferze publicznej do 1918 roku. Stanowią one istotę projektu „Muzeum w polskiej kulturze pamięci do 1918 roku: wczesne instytucje muzealne wobec muzeologii cyfrowej” realizowanego w ramach grantu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (Narodowy Program Rozwoju Humanistyki na lata 2016–2019), pod kierownictwem dra hab. Tomasza de Rosseta, prof. UMK. Są one również przedmiotem badań naukowców i praktyków na co dzień pracujących w instytucjach i muzeach związanych z dziejami polskiej kultury pamięci.

Niniejszy tom otwiera tekst Michała F. Woźniaka (Muzeum – pamięć – miejsce pamięci), który wychodząc od rozważań na temat pamięci, rozumia- nej jako zdolność do zapamiętywania oraz muzeum, postrzeganego jako zorganizowana, publicznie dostępna przestrzeń, zwraca uwagę na związek tej instytucji z tzw. miejscami pamięci (lieux de memoire). Zabieg ten pozwa- la na uwzględnienie tzw. pamięci krzyżowej, obejmującej wielopoziomowe, nakładające się na siebie, płynne i sprzeczne konteksty i punkty widzenia.

6 Aspekt ten wyraźnie podkreślają czescy badacze, zob. K. Sklenář, Obraz vlasti: Příběh Národního muzea, Praha 2001, s. 14–16.
7 Zob. tekst Dzieło sztuki jako nośnik pamięci w polskim muzeum epoki rozbiorówautorstwa T. de Rosseta w niniejszym tomie.

8 D. Preziosi, Nowoczesność ponownie: muzeum jako trompe l’oeil, tłum. K. Kolenda [w:] M. Hussakowska, E.M. Tatar (red.), Display. Strategie wystawiania, Kraków 2012, s. 73.

Zaproponowana przez autora topografia pamięci muzealnej wydaje się byćperspektywą szczególnie przydatną dla badania niejednoznacznej prze- szłości materialnego i niematerialnego dziedzictwa gromadzonego przez muzea. Granice pola badawczego wytycza również Tomasz de Rosset (Dzieło sztuki jako nośnik pamięci w polskim muzeum epoki rozbiorów), wskazując na niejednorodność instytucji powstałych w granicach dawnej Rzeczypospolitej do 1918 roku. Podkreślany przez autora patrymonialny charakter „polskich semioforów”, które w dużym stopniu kształtowały narra- cję muzealną, współistniał z właściwym tradycji mnemonicznej, uwydatnie- niem walorów formacyjnych instytucji muzealnych. Zróżnicowana i niełatwa do jednoznacznej klasyfikacji grupa powstałych wówczas muzeów ilustruje wielowątkową i wielonarodowościową politykę pamięci, której obrazem jest m.in. terminologia i ogólna charakterystyka stosowana do ich opisu. Podob- ne zagadnienie podejmuje również Aldona Tołysz (Projekt: muzeum. Kon- cepcje polskich instytucji pamięci na przełomie XIX i XX wieku), zwracając uwagę na projekty mające na celu gromadzenie narodowego dziedzictwa. Wyrażana w nich potrzeba tworzenia muzeów była wypadkową potrzeb patriotycznych, społecznych i kulturalnych, a także działalności kolekcjo- nerskiej i wystawienniczej osób prywatnych i towarzystw. Krystalizujące sięwówczas koncepcje muzealne stanowiły różne odpowiedzi na pytanie o to, w jaki sposób pielęgnować pamięć o własnej przeszłości oraz tworzyć wizjęprzyszłości.

Problematykę narodową, na przykładzie zbiorów rzemiosła artystycz- nego, szerzej omawia Agnieszka Kluczewska-Wójcik („Istnienie narodu jest codziennie ponawianym wyborem”. Muzea przemysłu i sztuk deko- racyjnych jako miejsce formowania dyskursu tożsamościowego). Jak do- wodzi autorka, muzea przemysłu i sztuk dekoracyjnych stały się źródłem inspiracji dla tworzenia stylu narodowego, miejscem kształcenia zawo- dowego rzemieślników, a także dzięki gromadzonym kolekcjom etno- graficznym, miejscem odkrywania rodzimych tradycji. Przykładem może być działalność m.in. muzeum założonego przez Adriana Baranieckiego w Krakowie, Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem, a także kolekcjonerów prywatnych. Budowane w tym czasie zbiory publiczne miały także funk- cję edukacyjną. Na aspekt ten zwróciła uwagę Kinga A. Gajda (Muzeum jako nośnik pamięci), opierając się na przykładzie muzeów krakowskich, a szczególnie Muzeum Historycznego Miasta Krakowa. Podejmowane przez te instytucje działania edukacyjne stanowią jeden z istotnych ele- mentów pielęgnowania i upowszechniania pamięci o przeszłości. Ich po- tencjał został szybko dostrzeżony i wykorzystany w muzealnictwie, czego dowodem są współczesne badania nad pamięcią i muzealizacją rzeczy- wistości.

11

12

Problematyka pamięci nie dotyczy wyłącznie działań podejmowanych przez muzea, ale także samej instytucji, jej obecności w przestrzeni mia- sta i świadomości społecznej. Zagadnienie to porusza Grzegorz P. Bąbiak (Dlaczego w Warszawie nie było muzeum sztuk pięknych w XIX wieku?) na przykładzie Muzeum Sztuk Pięknych w Warszawie oraz zbiorów arty- stycznych, tworzonych przez osoby prywatne lub instytucje jako substytut dla nieistniejącej galerii narodowej. Autor zwracając uwagę na kontekst po- lityczny i społeczny dowodzi, że początków warszawskiego muzeum sztu- ki upatrywać należy nie tyle w działalności jednej instytucji, co w szeregu działań i prób podejmowanych przy niewielkim zainteresowaniu publiczno-ści i w obliczu niechęci władzy. Ten ostatni aspekt dotyczył również Galerii im. Mielżyńskich w Poznaniu, która jest tematem tekstu Kamili Kłudkiewicz (Muzeum im. Mielżyńskich versus Kaiser Friedrich Museum w Poznaniu. Współistnienie polskiego i niemieckiego muzeum sztuki na przełomie XIX i XX wieku). Autorka, analizując przesłanie ideologiczne towarzyszące powstaniu i działalności polskiej galerii oraz kilka lat późniejszego Kaiser- -Friedrich Museum, wskazuje na rolę jaką w dziedzinie kultury narodowej odgrywały publiczne zbiory artystyczne. Każda z instytucji, chociaż adre- sowana była do odmiennej publiczności, wykorzystywała działalność wy- stawienniczą i kolekcjonerską do prowadzenia odmiennej narracji pamięci.Łączyła je rzeczywistość kulturalna regionu Wielkopolski oraz potrzeba za- manifestowania własnej tożsamości narodowej.

Wątek narodowy zaakcentowany został również w tekście Małgorzaty Wawrzak (O muzeach Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego do 1918 roku. Od teorii do praktyki), poświęconym działalności muzealnej Polskie- go Towarzystwa Krajoznawczego. Powstające przy oddziałach PTK muzea w wielu przypadkach, dzięki zaangażowaniu działaczy i pasjonatów, prze- kształcały się w prowadzone z dużą kompetencją instytucje. Dzięki temu mogły się stać ważnymi ośrodkami kulturalno-oświatowymi, które służąc społeczeństwu i jego rozwojowi pielęgnowały również pamięć o jego historii i tożsamości narodowej. Równocześnie propagowały ideę krajoznawstwa, tak istotną dla turystyki muzealnej. Aspekt ten, na przykładzie kopalni soli w Wieliczce, omawia Barbara Konwerska (Geneza i rozwój zorganizowanej turystyki w wielickiej kopalni soli (1774–1918)). Trasa, otwarta dla zwiedza- jących pod koniec XVIII wieku, w kolejnym stuleciu stała się jedną z naj- większych atrakcji regionu. Zmiany mające na celu dostosowanie kopalni do potrzeb zwiedzających ilustrują transformację kopalni w obiekt łączący działalność gospodarczą i muzealną. Ta druga podkreślana była poprzez włączanie w przestrzeń zwiedzania obiektów muzealnych, założenie Muze- um Salinarnego oraz prezentację zbiorów na wystawach w Krakowie, Po- znaniu, Warszawie, Lwowie, Wiedniu czy Paryżu.

Istotnym elementem kultury pamięci kształtowanej w XIX i XX wieku były udostępnione szerszej publiczności zbiory osób prywatnych. Łączyły one w sobie potrzebę naukowego poznania przeszłości z upamiętnieniem oso- by kolekcjonera. Przykładem tego rodzaju działalności były galerie założo- ne przez Atanazego Raczyńskiego, którym poświęcony został tekst Michała Mencfela (Pamięć arystokratyczna. Galerie Atanazego Raczyńskiego (1788–1874) w Berlinie i Gaju). Działalność tego wytrawnego miłośnika i znawcy sztuki ogniskuje się wokół dwóch aspektów pamięci określonej przez autora mianem arystokratycznej. Pierwszy z nich miał charakter pub- liczny i przypominał o obowiązkach społecznych i kulturotwórczych stanu szlacheckiego. Drugi zaś odnosił się do tradycyjnych wartości i wyobra-żeń związanych z miejscem, znaczeniem, przywilejami i powinnościami arystokracji; podkreślał on prywatne ambicje Raczyńskiego. Inaczej obo- wiązek pamięci realizowany był w Muzeum Książąt Czartoryskich, które- mu poświęcony został tekst Doroty Gorzelany (Ekspozycja a koncepcja kolekcjonerska. Casus Muzeum Książąt Czartoryskich). Pierwsza ekspo- zycja Muzeum, czerpiąc z tradycji zbiorów puławskich Izabeli Czartoryskiej, szczególny nacisk kładła na prezentację wartości naukowych zgromadzo- nych zbiorów. Zabieg ten umożliwił ukazanie kolekcji Książąt Czartoryskich nie tyle jako efekt emocjonalnego i patriotycznego zbieractwa, ale przede wszystkim jako zbiór obiektów o światowej klasie.

Wysoką wartość kolekcjonerską miały również przedmioty zgromadzo- ne przez gdańskiego kolekcjonera Lessera Giełdzińskiego, którego kolek- cję-muzeum omówiła w swoim tekście Ewelina Bednarz Doiczmanowa (Problem przynależności pamięci na przykładzie kolekcji-muzeum Lessera Giełdzińskiego. Przyczynek do badań). Zainicjowana w drugiej połowie XIX wieku kolekcja składała się z judaików i pamiątek z obszaru daw- nej Rzeczypospolitej i Europy, ale także mebli, rzemiosła artystycznego, obrazów, rzeźb czy rycin. Gromadzone przez Giełdzińskiego przedmioty, przekazane w części Gdańskiej Gminie Żydowskiej na poczet muzeum, stanowiły świadectwo niemieckiej, polskiej i żydowskiej pamięci gdań- szczanina, ale także wysokiego poziomu zbiorów. Naukowy aspekt ko- lekcji miał istotne znaczenie także dla Michała hr. Tyszkiewicza, któremu poświęcony został tekst Marioli Kazimierczak (Pamięć o „muzeum” arche- ologicznym Michała Tyszkiewicza w Rzymie). Kolekcjoner dbający raczej o wartość niż ilość gromadzonych eksponatów szczególną dbałość przy- wiązywał do sposobu ich prezentacji, a jego apartamenty stanowiły „ro- dzaj muzeum”. Dzieje kolekcji opisane zostały przez pryzmat prywatnej korespondencji kolekcjonera, z której wyłania się postać o wielkiej wiedzy, kierująca się jasnymi zasadami gromadzenia i naukowego opracowywania zabytków przeszłości.

13